Steenfabrieken

In het gebied van de Liemers verrezen in de negentiende eeuw diverse steenbakkerijen in de uiterwaarden van de rivieren. Want in die uiterwaarden was de belangrijkste grondstof klei ruimschoots aanwezig. Ieder jaar hadden de rivieren bij overstromingen een dun laagje klei in de uiterwaarden achtergelaten. En na lange tijd vormde dit alles tezamen een dikke laag klei die geschikt was om stenen van te bakken. Uit vervoersoogpunt werden de steenbakkerijen bij de vindplaatsen van de klei gevestigd. Omdat de samenstelling van deze klei geschikt was om bij hoge temperaturen gestookt te worden, vond in de Liemers een specialisatie op het gebied van straatbakstenen plaats.

Aantallen

De Liemers telde in de laatste tweehonderd jaar in totaal ongeveer 50 steenbakkerijen en -fabrieken. Rond 1900 waren er zo’n 30 bedrijven tegelijkertijd actief. In die tijd verdienden de meeste inwoners in het gebied hun geld in de grofkeramische bedrijven. Zeker in de negentiende eeuw waren de arbeidsomstandigheden bedroevend slecht, met zeer werk, lange dagen, lage lonen, veel kinder- en vrouwenarbeid. In de twintigste eeuw verbeterde dit stap voor stap door de opkomst van de vakbeweging.

De droge periode

Vanwege de weersomstandigheden kon alleen in de droge periode van april tot oktober gewerkt worden. In de winter zat een groot deel van het personeel zonder werk. Zeker voor 1900 betekende dit dat ze een deel van de winter van de armenbedeling moesten leven. Pas in de loop van de twintigste eeuw slaagde men erin het gehele jaar door te produceren.

Productieproces

De eerste steenbakkerijen in De Liemers werkten op een uiterst primitieve wijze. Alle handelingen om van klei tot steen te komen werden handmatig uitgevoerd. Dit betekende veel zwaar werk. Die handelingen waren: het met een schop afsteken van de klei, het met handen en voeten kneden van de grondstof, het met grote kracht in een vorm smijten van een bal klei. Daarna het verplaatsen van de natte stenen naar de droogplaatsen, het stapelen van de gedroogde stenen in de oven en het gereedzetten van de gebakken stenen op het tasveld. Daarbij werden de stenen in totaal zo’n vijftien keer in de hand genomen.

Mechanisatie

Een eerste verbetering in de negentiende eeuw was de invoering van ovens met vaste muren. Vervolgens maakte de kleimolen als eerste machine stapvoets zijn entree. Op het einde van die eeuw kwamen stoommachines en semi-automatische steenpersen ten tonele. Begin twintigste eeuw werden de veel betere en zuinigere ringovens en vlamovens gebouwd. Dit alles betekende een hogere productie tegen geringere kosten. Maar nog steeds gebeurden de meeste zaken met de hand.

Automatisering

In de Tweede Wereldoorlog hebben de meeste fabrieken in meer of mindere mate schade opgelopen. Deze schade werd in korte tijd provisorisch verholpen, omdat stenen noodzakelijk waren voor de wederopbouw. In de jaren vijftig schakelden de meeste fabrieken over op kunstmatige drogerijen, om het hele jaar door te kunnen blijven produceren. De hierdoor ontstane productieverhoging werd verder versterkt door toenemende automatisering van het productieproces in de decennia die volgden. Het loodzware handwerk werd steeds meer overgenomen door machines. Ook de opkomst van de tunneloven versterkte dit proces. Tegenwoordig verloopt vrijwel het gehele productieproces automatisch, zonder menselijke tussenkomst. In veel gevallen is de metselaar de eerste die de stenen in de hand neemt.

Huidige stand

Gevolg van dit alles is dat na de Tweede Wereldoorlog het aantal steenfabrieken drastisch gedaald is. Momenteel zijn er in De Liemers nog vier in actie: Huwa Vandersanden in Spijk, CRH De Bijland in Tolkamer, en Wienerberger Kijfwaard-Oost en Wienerberger Kijfwaard-West in Pannerden. Alle vier produceren ze straatstenen. Hierdoor kan De Liemers omschreven worden als het straatsteenhart van Nederland.

Marcel Dings