Gezicht op het kloosterruïne van de Vitusabdij en de Sint-Vituskerk op de Eltenberg in de 18de eeuw. Het linker gebouw was het z.g. ’Palas’, de adelijke woning van de grafelijke familie Van Hamaland.
Abraham Rademaker, uit: 'Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche outheden’, Willem Barents en Antoni Schoonenburg: Amsterdam, 1727-1733
Rookpluimen stijgen hier en daar op van boerenhoeven, verspreid over heide en woeste grond. In de vele veldovens rond de heuvels van het Montferland (dat veel later pas die naam krijgt) wordt ijzer gesmolten. Het ijzer wordt gevonden in de heuvels in de vorm van klapperstenen. Omdat de bomen gebruikt worden voor houtskool zijn de heuvels vrijwel kaal. Zo ziet het Liemerse landschap er meer dan 1000 jaar geleden uit. Tot rond het jaar 1000 heet deze streek Hamaland. De bewoners zijn nakomelingen van de Chamaven, een Germaanse stam die tot de Franken wordt gerekend.
Graaf Wichman van Hamaland
Op de heuvel bij Elten, de Eltenberg, verheft zich een machtige burcht die je van verre ziet liggen. Het is één van de burchten waar graaf Wichman IV van het graafschap Hamaland zetelt met zijn vrouw Luitgardis, zijn dochters Luitgardis en Adela en zijn jonge zoontje Wichman V. De familie is steenrijk. Ze zijn een hoog-adelijke familie die familiebanden heeft met de Duitse keizer. Hun land strekt zich ten oosten van de Gelderse IJssel tot in Duitsland uit. Zelfs delen van Groningen, Friesland, de Veluwe, de Betuwe en ’t Gooi behoren tot hun bezittingen. De dichtstbijzijnde handelssteden zijn Zutphen, Deventer en Tiel. Daar komen zelfs buitenlandse schepen handel drijven. Er wordt o.a. ijzer verhandeld.
Omstreden erfenis
In 962 sterft Wichmans vrouw en een paar jaar later zijn enige zoontje. Zijn droom van een groot en machtig graafschap stort in. Volgens het Frankische recht mag een dochter geen bezit erven. Omdat hij bang is dat zijn bezit straks tussen zijn toekomstige schoonzoons verdeeld gaat worden, maakt hij van zijn Eltense burcht een klooster dat toegewijd wordt aan St. Vitus. Zo denkt Wichman zijn hele graafschap bij elkaar te houden en tevens zijn zielenheil veilig te stellen. Hij schenkt zijn eigen erfdeel aan het klooster. Zijn oudste dochter Luitgardis wordt abdis van het klooster en schenkt haar erfdeel ook aan het klooster. Na Wichmans dood in 973 is zijn jongste dochter Adela zijn enige wereldlijke erfgenaam en wordt deze gravin van Hamaland.
Een felle strijd ontbrandt om de erfenis
Dat is het begin van een hoop narigheid. Adela vindt dat ze er, wat de erfenis betreft, zeer bekaaid vanaf komt. Zij trouwt met Immed en krijgt met hem vijf kinderen: twee zonen, Diederik en Meinwerc, en drie dochters. Het gezin woont met vrij grote zekerheid op de burcht Upladen bovenop de motte bij Zeddam (de heuvel waar nu hotel Montferland op ligt). Upladen is een van de grootste mottes van West-Europa en vanaf de top kun je de omgeving goed in de gaten houden. Als haar man Immed en haar zoon Diederik gestorven zijn, barst de strijd pas echt los. Adela’s zuster, de abdis van het Eltense klooster, sterft plotseling en boze tongen beweren dat Adela haar vergiftigd heeft. Balderik, Adela’s tweede echtgenoot, is zelf ook een rijk man. Hij heeft bezittingen tot in Drenthe. Hij gaat voor haar door het vuur en verovert het klooster op de Eltenberg, totdat de Duitse keizer uiteindelijk een eind aan de bezetting maakt.
IJzerproductie zorgt voor rijkdom
De familie Van Hamaland is zeer waarschijnlijk rijk geworden door de grote productie en export van ijzer. De exploitatie en opbrengsten daarvan zijn in handen van de gravenfamilie. Het opslaan en verhandelen van het ijzer naar de handelscentra vindt vermoedelijk plaats via goed te verdedigen aarden burgwallen, zoals de Hunneschans bij Doorwerth, de Heimenberg bij Rhenen en de Hunneschans bij het Uddelermeer en de Walburcht bij Appel. Die versterkingen liggen op strategische plaatsen bij kruisingen van handelsroutes en langs het water, waardoor het ijzer gemakkelijk vervoerd kan worden.
Een nieuwe moord
Alleen rijkdom is voor het echtpaar kennelijk niet genoeg: het wil meer macht hebben. Adela is, naast de keizerin, de eerste adelijke vrouw in onze streken die een eigen munt laat slaan, een goed middel om je macht te tonen. Balderik solliciteert naar de eervolle baan van prefect. Als hij die baan krijgt, krijgt hij in Wichman van Vreden een geduchte tegenstander, die vindt dat hij er meer recht op heeft. Na een etentje bij Balderik en Adela op Upladen wordt Wichman op de terugweg in een hinderlaag gelokt en vermoord. De verdenking valt op Balderik en Adela en keizer Hendrik II vindt het nu welletjes. Hij belegert de burcht Upladen en brandt alles tot de grond toe af. Adela en Balderik vluchten naar Duitsland. Hun vermogens en bezittingen worden verbeurd verklaard. Uiteindelijk komen hun uitgestrekte landerijen jaren later in het bezit van de heren van Gelre. Ook Adela’s zoon Meinwerc, die bisschop van Paderborn in Duitsland is geworden, bouwt van het familiekapitaal kloosters en kerken in zijn bisdom dat ver van Elten is verwijderd. Na Adela en Balderik stopt de ijzerproductie in onze streken. Pas vele eeuwen later ontstaat er weer een ijzerindustrie in de Liemers, maar dan langs de Oude IJssel.
Hans Hegman
Literatuur
Dalen, A.G. van, Bergh, Heren, Land en Volk, Nijmegen: Thoben Offset 1979
Schilfgaarde, Mr. A.P. van, Het Huis Bergh, Maastricht: N.V. Leiter-Nypels, 1950
Dalen, A.G. van, Gelderse Historie in de Liemers, eerste deel, ’s Gravenhage - Rotterdam: Uitgeverij Nijgh en van Ditmar, 1971
Metz, Alpertus van, Gebeurtenissen van deze tijd, Hilversum: Verloren, 1999
Schut, P.A.C., 'De Montferlandsche berg, het sieraad der tusschen IJssel en Rijn gelegene landen', De motte Montferland (gemeente Bergh) en een overzicht van motteversterkingen in Gelderland, Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 2003
Winter, Johanna Maria van, Godschalk de Kruisvaarder en de Heren van den Bergh. Enkele hypothesen, in Bijdragen en Mededelingen Gelre, Arnhem: Vereniging Gelre, 2006
Jongbloed, Hein H., Wichman, Adela en Alpertus, De Eltense boedelkwestie (968-996), in Bijdragen en Mededelingen Gelre, Arnhem: Vereniging Gelre, 2005
Aarts, S.A.J.J., 'Montferland' en de consequenties, De vroege burchten bij Alpertus van Metz, in Middeleeuwse kastelen in veelvoud, Wijk bij Duurstede: Nederlandse Kastelenstichting, 2009.
www.Berghpedia.nl
Geef een reactie