De Romeinse limes in de Liemers

Grafsteen van de Romeinse legioensoldaat Marcus Mallius, in 1938 opgebaggerd uit de Bijland bij Herwen. Op de grafsteen staat dat hij is begraven te "Carvio ad molem", d.w.z. te Herwen bij de dam (van Drusus). Foto: Museum Het Valkhof, Nijmegen

 

Drusus

Na de verovering van Gallië door Julius Caesar was het onderwerpen van Noord-Germanië de volgende grote uitdaging voor de Romeinen. Hiertoe werden verschillende legioenen aan de Rijn gelegerd, waaronder vanaf 19 v.Chr. een dubbel legioen op de Hunerberg in Nijmegen. Kort daarna werd op het Kops Plateau in Nijmegen een tweede versterking aangelegd met een commandantswoning. Hoewel het moeilijk is dit hard te bewijzen, kan dit heel goed de basis van Drusus zijn geweest. Van hieruit heeft hij dan als legeraanvoerder tussen 12 en 9 v.Chr. zijn veldtochten in het Germaanse gebied geleid.

Waterwerken

Uit de berichten van Romeinse geschiedschrijvers weten we dat Drusus in de Rijndelta bijzondere waterwerken heeft uitgevoerd. Hij heeft ten noorden van de Rijn één of meer kanalen laten graven, waardoor een vaarroute naar het noorden ontstond. Deze gebruikte hij om met een vloot aan schepen troepen en voorraden richting Waddenzee te brengen. Hij voer de Eems, Weser en Elbe op, om zo de Germanen vanuit het noorden aan te vallen. Ook heeft Drusus bij Herwen de Drususdam laten aanleggen op het splitsingspunt van Waal en Rijn. Hiermee stuurde hij meer rivierwater de Neder-Rijn in, wat de bevaarbaarheid van zijn route naar het noorden ten goede kwam. Een staaltje watermanagement avant la lettre!

Kentering

Ook al verliepen de pogingen om Germanië te onderwerpen aanvankelijk succesvol, de Romeinen hadden ook flinke tegenslagen. Het bekendst is de Varusslag, oftewel de Slag in het Teutoburger Woud, in 9 na Chr., waarbij meer dan drie Romeinse legioenen (15.000 soldaten) in de pan werden gehakt. Zeker, de Romeinen voerden stevige strafexpedities uit, maar een echte onderwerping is het nooit meer geworden. Omstreeks 45 na Chr. besloot de Romeinse keizer definitief af te zien van deze plannen en werd de Rijn tot Romeinse Rijksgrens in dit gebied gemaakt, wat we tegenwoordig de limes noemen.

Pax Romana

In de jaren 69 en 70 na Chr. vond de Bataafse Opstand plaats. Samen met enkele andere Germaanse stammen probeerden ze zich te onttrekken aan de Romeinse macht. Tevergeefs, een jaar later waren de Bataven al weer onderworpen. De Romeinen stuurden daarna het bekende 10e legioen naar Nijmegen om de situatie onder controle te houden. Daarna brak een periode van rust en voorspoed aan, die bekend staat als de "Pax Romana" ofwel "Romeinse vrede". Doordat tal van Romeinse technieken werden toegepast, was er sprake van een flinke bloeiperiode. De inheemse bevolking nam flink in aantal toe.

Limes

De limes langs de Rijn was lange tijd een stabiele Rijksgrens, met op regelmatige afstand forten (castella). Deze forten dienden niet alleen om de grens te bewaken, maar ook als beveiliging voor de transporten over de Rijn. Daarnaast lagen er aan de Rijn steden zoals Nijmegen (Ulpia Noviomagus) en Xanten (Colonia Ulpia Traiana). Op de plek waar het castellum Carvium (Herwen) lag, heeft de (Oude) Waal de bodem danig door elkaar gewoeld, zodat de Romeinse resten op 10 tot 12 meter diepte terecht zijn gekomen. Tijdens de zand- en grindwinning in de jaren '30 t/m '50 van de vorige eeuw zijn veel voorwerpen naar boven gehaald. Hiertoe behoren veel bouwfragmenten, maar ook zwaarden, bronzen vaatwerk en andere gebruiksvoorwerpen. Deze zijn o.a. te zien in het Liemers Museum in Zevenaar.

Verval van het Romeinse Rijk

Vanaf het eind van de tweede eeuw is de periode van rust voorbij. Er vinden invallen door Frankische stammen plaats. Er is dan afwisselend sprake van verlies en herstel van de Romeinse macht. In de derde eeuw wordt de limes nog een keer grondig hersteld door nieuwbouw in de forten. De meeste forten worden tegen het eind van deze eeuw verlaten en vanaf dan vormt de Waal met een militaire vesting op het Valkhof in Nijmegen de feitelijke noordgrens. De verdediging vindt dan meer plaats door middel van mobiele legereenheden. In de eerste helft van de 5e eeuw is het definitief gedaan met de Romeinse macht in onze regio.

Jan Verhagen

Literatuur

Bechert, T. en Willems, W.J.H., 1995: Die römische Reichsgrenze zwischen Mosel uind Nordseeküste, Stuttgart / Nijmegen.
Es, W.A. van, 1981: De Romeinen in Nederland, Fibula - van Dishoeck, Haarlem.
Verhagen, J.G.M., 2013: De Gelderse limes herzien. Een nieuwe identificatie van Romeinse plaatsnamen in Gelderland. Archeobrief 17-3, 29-37.
Verhagen, J.G.M., 2014: Using distances to identify Roman places in Itineraria - a case study on the lower Rhine limes. Archäologisches Korrespondenzblatt 44, 543-562.